Klastry, to grupy niezależnych przedsiębiorstw, które podejmują wspólne przedsięwzięcia gospodarcze. Przedsiębiorstwa te mogą równocześnie ze sobą konkurować i współpracować.
Takie ogólne określenie pozostawia wiele miejsca dla interpretacji. Dlatego wydaje się koniecznym wprowadzenie podstawowych rozróżnień. Poniżej zaproponowano takie rozróżnienia w oparciu o doświadczenia i przemyślenia autora z ostatnich 5 lat zmagania się z tą tematyką.
A. Rola instytucji
W najprostszym przypadku, klaster jako płaszczyzna współdziałania całkowicie niezależnych przedsiębiorstw nie wymaga dla swego istnienia żadnego dodatkowego bytu. Prędzej czy później powstaje jednak potrzeba powstania jakiejś wspólnej, zinstytucjonalizowanej reprezentacji (stowarzyszenia lub fundacji). Z uwagi na rolę tej instytucji w działaniu klastra możemy rozróżnić:
- Klastry naturalne. Współdziałanie przedsiębiorstw odbywa się na zasadach zwyczajnych, rynkowych powiązań między podmiotami. Wspólne stowarzyszenie lub fundacja ułatwia jedynie przepływ informacji, oraz reprezentuje ich interesy wobec władz rządowych i samorządowych.
- Klastry z brokerem. Broker nie tylko aktywnie uczestniczy w inicjowaniu wspólnych przedsięwzięć, ale pomaga w ich rozliczaniu, wprowadzając standardy i generalne zasady.
Każda rodząca się struktura instytucjonalna może mieć dodatkowo swoje cele i zakres działania. Dla przykładu stowarzyszenie może organizować konferencje, szkolenia, akcje promocyjne. Mogą też powstawać fundusze wspierające różne przedsięwzięcia. Wszystko to są jednak działania pomocnicze, które nie wpływają na istotę współdziałania w klastrze.
B. Zagospodarowywanie zasobów
Klastry są tak ważne dla gospodarki, gdyż posiadają one zdolność do wykorzystywania trudno dostępnych zasobów. Pierwotnie takie trudno dostępne zasoby stanowiła specjalistyczna wiedza lub przekazywane z pokolenia na pokolenie tradycje. Obecnie zwykło się nazywać klastrem każdą strukturę, która jednoczy przedsiębiorstwa w celu zagospodarowania pewnych zasobów. Takimi zasobami mogą być środki produkcji, nie wykorzystane moce produkcyjne czy środki dostępne w ramach funduszy europejskich. W tym miejscu pojawia się następne kryterium klasyfikacji klastrów (użyte terminy zostały zaproponowane przez A. Madeja):
- Klastry ukierunkowane na optymalne zagospodarowywanie zasobów nazywamy klastrami zasobowymi. Klaster zasobowy nie potrzebuje innych celów uzasadniających jego istnienie.
- Klastry produktowe skupiają podmioty wokół wspólnych produktów. Kwestia dostępnych zasobów staje się w takim klastrze drugorzędną.
Pokrewne tej klasyfikacji jest rozróżnienie na integrację pionową i poziomą. Klastry produktowe sprzyjają integracji pionowej. W innej typologii (Departament Handlu i Przemysłu Wielkiej Brytanii) identyfikuje się je w ten sposób, że jego jądro stanowią przedsiębiorstwa sąsiadujące w łańcuchu wartości dodanej.
C. Skala integracji
Procesy integracyjne występują zarówno w makroskali, jak i wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Wiele wątpliwości budzi używanie tej samej terminologii w tak różnych przypadkach. Dlatego istotne wydaje się przynajmniej dokonanie jasnego rozróżnienia:
- Klastry sieciowe tworzą powiązane ze sobą małe i średnie przedsiębiorstwa.
- Klastry wielkoskalowe to regionalne lub ponadregionalne skupiska przedsiębiorstw.
Dwa najbardziej znane przykłady klastrów: Dolina Krzemowa oraz włoskie dystrykty przemysłowe to klastry sieciowe. W obu tych przypadkach istotne dla istnienia klastra jest występowanie silnej konkurencji wśród uczestników klastra. Konkurencja ta jest siłą pobudzającą wzrost. Analizy konkurencyjności można dokonać przy pomocy rombu Portera.
Portal klastry.org jest poświęcony przede wszystkim sieciowym klastrom produktowym. uważamy, że to one stanowią istotne novum w dziedzinie organizacji struktur gospodarczych.
Jerzy Wawro, grudzień 2009