Innowacje i potrójna helisa

Ministerstwo Gospodarki przyjmuje definicję klastra jako1 "elastyczną formę współpracy horyzontalnej między 3 grupami podmiotów: przedsiębiorstwami, jednostkami naukowo-badawczymi oraz władzami publicznymi, [które] tworzą środowisko ułatwiające intensywne procesy interakcji i kooperacji między poszczególnymi aktorami narodowych i regionalnych systemów innowacji". Tak zdefiniowana struktura nosi nazwę potrójnej helisy2 (w nawiązaniu do splecenia łańcuchów DNA):

 

źródło rysunku: http://www.pomorski-klaster-ict.pl

Ta definicja jest dość precyzyjna:

  1. Współpraca ma być elastyczna (a więc nie uregulowana jedną, stałą umową).

  2. Chodzi o współpracę horyzontalną – czyli podmiotami działającymi w tym samym segmencie rynku (także konkurującymi między sobą)3.

  3. Jest ona związana z polityką innowacji (innovation policy). Dotyczy elementów systemów innowacji.

Kluczowe dla tej definicji jest spostrzeżenie, że innowacje nie powstają tylko w obrębie poszczególnych jednostek, ale często są związane z efektem synergii jaki zachodzi wskutek współpracy. Dlatego zasadne jest mówienie o systemach innowacji. Pojęcie to zaproponował Christopher Freeman4. Zostało ono zaadaptowane do potrzeb polityki wspierania innowacji w ramach UE. Aby móc zidentyfikować dokładnie podmioty tej polityki, definicja musiała zostać uszczegółowiona. Pojawiło się rozróżnienie narodowych i regionalnych systemów innowacji.

Poniżej przytaczam dla porządku definicje narodowego i regionalnego systemu integracji5:

Narodowy system innowacji (national innovation system)jest najczęściej definiowany jako kompleks wyodrębnionych instytucji, które wspólnie lub indywidualnie wnoszą wkład w rozwój i rozpowszechnianie nowych technologii, tworząc jednocześnie otoczenie (bazę) w ramach którego rząd formułuje i realizuje politykę innowacyjną. [...] Elementy systemu innowacyjnego pozostają pod wpływem cech specyficznych danego kraju, takich jak: historyczne doświadczenia, systemy wartości, kultura czy skumulowane w społeczeństwie wiedza, umiejętności i zdolności. [...]

Systemy innowacyjne na poziomie krajowym cechuje orientacja na podażowy aspekt innowacji. Rząd i instytucje centralne winny kłaść nacisk głównie na problemy organizacji i finansowania nauki i badań, politykę horyzontalną oraz współpracę międzynarodową. Jednocześnie w ramach podejścia systemowego szczególny nacisk jest położony na transfer i komercjalizację idei, wiedzy, umiejętności oraz informacji. Mechanizmy i kanały rozpowszechniania technologii w gospodarce są ściśle wiązane z tłem społecznym, politycznym, instytucjonalnym i kulturowym.

 

Regionalny system innowacji (regional innovation system) to zbiór różnorodnych podmiotów (aktorów) wpływających na procesy innowacji oraz powiązań (relacji) zachodzących między nimi. Jest to system podmiotów, interakcji i zdarzeń, które w wyniku synergii powstają na konkretnym terytorium i prowadzą do zwiększenia zdolności absorpcji i dyfuzji innowacji w regionie. Regionalny system innowacji, to układ interakcji zachodzących pomiędzy sferą nauki, B+R, przemysłem, systemem edukacji, finansów i władz publicznych, sprzyjający procesom adaptacji i zbiorowego uczenia się. Podstawą jego działania jest istnienie powiązań sieciowych oraz środowiska innowacji.

Na regionalny system innowacji składają się komplementarne i współzależne podsystemy, do których zaliczamy:

  • podsystem produkcyjno-usługowy tworzony przez podmioty gospodarcze zajmujące się działalnością technologiczno-przemysłową, wdrożeniami i komercjalizacją nowych rozwiązań;

  • podsystem naukowo-badawczy, w skład którego wchodzą różnego rodzaju podmioty badawczo-rozwojowe, placówki szkolnictwa wyższego i inne instytucje nauki działające w sferze innowacji i transferu technologii;

  • podsystem instytucjonalny tworzony przez całą gamę podmiotów wspomagających przebieg procesów innowacyjnych (ośrodków wspierania innowacji i transferu technologii), m.in. takich jak: parki i inkubatory technologiczne, centra transferu technologii;

  • podsystem finansowy tworzony przez podmioty i instrumenty finansowe ułatwiające generowanie innowacji i transfer technologii do gospodarki, m.in. fundusze venture capital;

  • podsystem społeczno-kulturowy stanowiący charakterystyczne i specyficzne dla danego regionu cechy kulturowe (tradycję, historię), systemy wartości, formy i kanały komunikacji, poziom zaufania – układ specyficznych sposobów zachowań oraz niepowtarzalnych cech kulturowych i strukturalnych danego regionu.

Fundamentem działania regionalnych systemów innowacji i elementem spinającym działanie poszczególnych podsystemów, są władze lokalne i regionalne wraz z efektywną polityką innowacyjną, określaną poprzez regionalne strategie innowacji.

 

Jak widać, główna różnica polega na tym, że na szczeblu narodowym w centrum uwagi jest podaż innowacji i współpraca międzynarodowa, gdy tymczasem na szczeblu regionalnym absorpcja i dyfuzja innowacji.

Na przykład klaster może powstać jeśli kilku producentów mebli funkcjonujących w danym regionie stworzy wspólny instytut wzornictwa, który otrzyma wsparcie merytoryczne ze strony uczelni i materialne od samorządu.

 

Klastry naturalne

Sformułowana przez twórcę pojęcia „klaster” definicja była bardziej ogólna6:

Klastry to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących pomiędzy sobą ale także współpracujących.

Nie ma więc tak wielkich wymagań, jak opisano poprzednio. Dla kontrastu opiszę strukturę sieciową, która funkcjonowała w regionie przygranicznym województwa Podkarpackiego. Szacunkowo przynajmniej kilka tysięcy osób żyło dzięki funkcjonowaniu w tej strukturze. Jej centralnym elementem były tak zwane „mrówki” przenoszące papierosy przez granicę. Ludzie ci chodzili tam i z powrotem do pobliskiego sklepu na Ukrainie i przynosili dozwoloną prawem ilość papierosów. Po polskiej stronie granicy stały samochody hurtowników, którzy skupowali te papierosy, by następnie rozprowadzić ją poprzez swoje sieci sprzedaży. Z Przemyśla do Medyki mniej więcej co 15 minut kursowały busy wożące ludzi. Bus odjeżdżał gdy tylko zebrał się komplet pasażerów. Dzięki temu ceny biletów były minimalne (2zł). Całość dopełniał system informacji szeptanej (czy dużo ludzi na granicach, jaka obsada celników, po ile skupują papierosy etc).

Całość była niezwykle trwała, elastyczna i działała bez żadnej odgórnej organizacji, czy wsparcia ze strony państwa. Wręcz przeciwnie: potrzeba było dopiero specjalnej ustawy by to rozwalić.

 

Czy taką strukturę można nazwać klastrem? Wątpliwości budzi tu system sprzedaży, który prawdopodobnie działał w szarej strefie. Co do reszty – z pewnością jest to struktura zgodna z definicją Portera.

 

Integracja produktowa

W opisanej na wstępie definicji zastrzeżono, że związki między podmiotami mają mieć charakter horyzontalny. Ograniczenie współpracy wertykalnej (podwykonawstwo) wynika z dążenia do zapewnienia konkurencyjności7. Gdyby na przykład doszło do porozumienia dostawcy istotnego komponentu z częścią producentów, mogliby oni wykorzystać to porozumienie do eliminacji pozostałych producentów z rynku.

Ograniczenia te nie eliminują jednak całkowicie możliwości integracji produktowej. W najprostszym przypadku podwykonawca dostarcza kompletne produkty w opakowaniach zbiorczych. Następnie są one pakowane i wprowadzane do obrotu.

Ciekawą opcją, która jest stosowana jedynie w bardzo ograniczonym zakresie jest przeniesienie momentu rozliczeń do chwili sprzedaży końcowego produktu. Taka integracja uzależnia dochód podwykonawcy od zysku ze sprzedaży końcowego produktu. Wpływa to korzystnie na jakość, optymalizację kosztów i zacieśnianie więzi kooperacyjnych. Jedną z przeszkód w upowszechnianiu takiego modelu współpracy są niejasne uwarunkowania prawne.

Innym obszarem, w którym integracja produktowa mogłaby mieć bardzo wielkie znaczenie, są klastry wiejskie. Pozwoliłyby one na wzrost udziału wsi w wartości dodanej wytworzonej w sektorze spożywczym (Polska jest pod tym względem na szarym końcu w Europie). Niestety na przeszkodzie stoi nasze prawo. Próba zmienienia tego stanu rzeczy skończyła się tym, że potraktowano inicjatorów takich zmian jak idiotów8. Od tamtej pory nastąpiły pewne korzystne zmiany9. Ale problem podniesienia poziomu przedsiębiorczości na wsi nadal pozostaje otwarty. Dla przykładu w okolicach Rudnika i Leżajska znajduje się zagłębie wikliniarskie (klaster wikliniarski). Chłopi w czasie, gdy nie ma prac polowych wyplatają wyroby z wikliny. Na wyroby te są odbiorcy na całym świecie. Jednak rozwój tej produkcji jest ograniczony strachem rolników przed ZUS.

 

Klaster jako struktura społeczeństwa sieciowego

Klastry sprzyjają innowacyjności. Stanowią one alternatywną dla korporacji strategię rozwoju tak zwanych branż technologicznych10. Jednak błędem jest założenie, że klastry nie mogą obejmować tradycyjnych obszarów działalności gospodarczej. Klaster poprzez swoją sieciową naturę w sposób naturalny staje się elementem sieci globalnej11. Pozostaje on jednak strukturą lokalną, integrującą działania ludzi wokół lokalnych potrzeb i możliwości. Jest to najlepszy sposób na zagospodarowanie unikalnych zasobów lokalnych. Te zasoby nie muszą wiązać się z nowoczesną techniką. W społeczeństwie sieci ludzie nadal potrzebują rozrywki, edukacji, żywności. Dlatego powstają klastry kulturowe, edukacyjne czy rolne.

Powyższy tekst został opublikowany na blogu, jako pierwszy z cyklu artykułów propagujących tematykę klastrów (kopia będzie publikowana na niniejszym portalu).

Przypisy:

1Ministerstwo Gospodarki "Koncepcja klastra", http://www.mg.gov.pl/node/11784

2Ministerstwo gospodarki "Klastry. Polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach” http://www.mg.gov.pl/files/upload/11783/klastry_pl_press.pdf

3Wytyczne KE w sprawie stosowania art. 81 Traktatu WE do horyzontalnych porozumień kooperacyjnych (2001/C 3/02) http://eur-lex.europa.eu/Notice.do?mode=dbl&lang=pl&ihmlang=pl&lng1=pl,en&val=256788:cs,

„Wytyczne w sprawie stosowania art. 101 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do horyzontalnych porozumień kooperacyjnych” http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:011:0001:01:PL:HTML

4Freeman C., 1982, Technology, Progress and the Quality of Life, Science Public Policy, Issue 18, No. 6, s.

407-408.

5Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć. http://www.parp.gov.pl/files/74/81/105/inn_transfer_tech.pdf

6M. E. Porter, 2001, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 246.

7Zob. „Wytyczne w sprawie ograniczeń wertykalnych” http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:130:0001:01:PL:HTML

8Zob. „Ustawa o grupach przedsiębiorstw rodzinnych - podsumowanie” http://klastry.org/historia-mnuustawa-26/73-ustawa-o-grupach-przedsibiorstw-rodzinnych-podsumowanie

9Teraz już rolnik może zapakować swoje produkty bez otwierania działalności gospodarczej.

10Wawro Jerzy, „Innowacyjność w sieciach przedsiębiorstw informatycznych” http://www.klasterit.pl/download/gfx/klasterit/pl/defaultopisy/68/1/1/innowacyjnosc_w_klastrach.pdf

11Manuel Castells, „Społeczeństwo sieci”, PWN W-wa, 2010